شاید برای‌تان پیش آمده باشد که وسط یک پروژه یا کار روزمره احساس کنید مراحل انجام کار آن‌قدر پیچیده و درهم شده که دیگر نمی‌توانید مسیر درست را پیدا کنید. در چنین لحظه‌ای است که مفهوم «فلوچارت» به دادتان می‌رسد و موضوع مقاله حاضر یعنی «فلوچارت چیست و چه کاربردی دارد؟ راهنمای کامل استفاده از فلوچارت‌ها» به یک سوال کلیدی تبدیل می‌شود؛ چرا که این نمودارها همان نقشه‌های تصویری هستند که مسیر حرکت از شروع تا پایان یک فرآیند را شفاف می‌سازند.
در واقع فلوچارت‌ها با استفاده از نمادهای ساده حتی پیچیده‌ترین فرآیندها را قابل‌درک می‌کنند و همه (از کارمندان تازه‌کار تا مدیران ارشد) می‌توانند با یک نگاه کل مسیر را بفهمند و به زبان مشترکی برای همکاری دست پیدا کنند. در این مقاله از سماتوس به سراغ تعریف، نمادها، انواع و کاربردهای فلوچارت می‌رویم و یاد می‌گیریم چطور از آن در سازمان یا حتی زندگی روزمره استفاده کنیم.
فلوچارت چیست؟
فلوچارت در ساده‌ترین تعریف، یک نمودار تصویری برای نمایش مراحل یک فرآیند و تصمیم‌های مرتبط با آن است. اگر بخواهیم آن را مثل یک زبان مشترک در نظر بگیریم، فلوچارت مجموعه‌ای از شکل‌ها و خطوط است که داستان یک کار را روایت می‌کنند: کجا شروع می‌شود، چه مراحلی دارد، کجا باید تصمیم گرفت و در نهایت به کجا می‌رسد.
برای مثال، فرض کنید می‌خواهید فرآیند ساده «سفارش یک کتاب از فروشگاه آنلاین» را توضیح دهید. به جای نوشتن یک متن طولانی، کافی است چند مستطیل برای «انتخاب کتاب» و «ثبت سفارش»، یک لوزی برای «تأیید پرداخت» و یک بیضی برای «پایان فرآیند» رسم کنید. در چند ثانیه، کل جریان برای هر بیننده‌ای قابل فهم خواهد بود.
تفاوت مهم فلوچارت با نمودارهای دیگر مثل چارت سازمانی این است که فلوچارت‌ها به جای نشان دادن سلسله‌مراتب افراد یا ساختار سازمان، جریان کار و تصمیم‌گیری را به تصویر می‌کشند. این همان چیزی است که باعث می‌شود فلوچارت‌ها هم در محیط‌های آموزشی و هم در سازمان‌های حرفه‌ای ابزاری قدرتمند برای مستندسازی و بهبود فرآیندها باشند.
آشنایی با نمادهای اصلی فلوچارت و معنی هر کدام
یکی از دلایلی که فلوچارت‌ها به ابزار محبوبی برای توضیح فرآیندها تبدیل شده‌اند، استفاده از نمادهای استاندارد و ساده است. هر نماد نقش مشخصی دارد و با نگاه کردن به آن، حتی کسی که برای اولین بار فلوچارت می‌بیند می‌تواند معنای کلی را حدس بزند.
- بیضی (Oval): نشان‌دهنده‌ی شروع یا پایان یک فرآیند است. مثلاً در فلوچارت خرید آنلاین، بیضی اول «شروع خرید» و بیضی آخر «دریافت کالا» خواهد بود.
- مستطیل (Rectangle): برای نمایش یک فعالیت یا عمل مشخص استفاده می‌شود. اگر کاربر باید «اطلاعات پرداخت» را وارد کند، این مرحله در یک مستطیل می‌آید.
- لوزی (Diamond): به معنای تصمیم‌گیری است. در همان مثال خرید، لوزی می‌تواند بپرسد: «آیا پرداخت موفق بود؟» و بسته به جواب «بله» یا «خیر» مسیر ادامه پیدا می‌کند.
- فلش‌ها (Arrows): جهت حرکت یا ترتیب انجام مراحل را نشان می‌دهند. آن‌ها مثل نخ‌هایی هستند که نمادهای فلوچارت را به هم وصل می‌کنند.
این چهار نماد ستون‌های اصلی فلوچارت هستند. هرچند در برخی موارد نمادهای فلوچارت دیگری مثل مستطیل با پایین موج‌دار (برای نمایش اسناد) یا شش‌ضلعی (برای تاخیر و انتظار) هم استفاده می‌شوند، اما در اکثر کاربردهای روزمره همین مجموعه‌ی اصلی کافی است.
شناخت انواع فلوچارت
تا اینجا خواندید که فلوچارت چیست و چرا محبوب است و حالا نوبت آن است که با انواع فلوچارت نیز آشنا شوید؛ چرا که فلوچارت‌ها به یک شکل محدود نمی‌شوند و بسته به اینکه بخواهیم چه چیزی را توضیح دهیم (مراحل یک کار، جریان یک سند در سازمان، مسئولیت تیم‌ها یا مسیر حرکت داده‌ها) شکل و ساختار فلوچارت تغییر می‌کند. در واقع، هر نوع فلوچارت از زاویه‌ای خاص به فرآیند نگاه می‌کند. شناخت این تفاوت‌ها کمک می‌کند بدانیم کدام قالب برای نمایش بهتر یک موضوع مناسب‌تر است.
۱. فلوچارت فرآیند (Process Flowchart)
این نوع فلوچارت، ساده‌ترین و شناخته‌شده‌ترین شکل است. تصور کنید بخواهیم روند انجام یک کار را مرحله به مرحله نشان دهیم؛ مثل راهی که باید از نقطه آغاز طی کنیم تا به پایان برسیم. فلوچارت فرآیند دقیقاً همین را انجام می‌دهد: تمام مراحل را پشت سر هم قرار می‌دهد تا تصویر کلی مسیر مشخص شود.
همانطور که در دیاگرام فرآیند بالا می‌بینید، مراحل با عنوان Step 1 تا Step 5 پشت سر هم چیده شده‌اند. این یعنی بیننده می‌تواند بدون توضیح اضافی بفهمد چه اتفاقی ابتدا رخ می‌دهد، سپس چه کاری انجام می‌شود و در نهایت به کجا می‌رسیم. این نمونه فلوچارت وقتی کاربردی است که در مدیریت فرآیند کسب‌وکار بخواهیم فرآیندی مثل «ثبت سفارش» یا «تولید» و «تحلیل فرآیندها» را به ساده‌ترین شکل ممکن ترسیم کنیم.
۲. فلوچارت گردش‌کار (Workflow Flowchart)
در بسیاری از سازمان‌ها فقط دانستن مراحل کافی نیست، بلکه مهم است بدانیم این مراحل بین چه بخش‌هایی جابه‌جا می‌شوند. نمودار جریان کار دقیقاً روی همین نکته تمرکز دارد. این نمودار نشان می‌دهد وظایف، اسناد یا داده‌ها از چه نقطه‌ای شروع می‌شوند و به دست چه بخش‌هایی می‌رسند تا فرآیند کامل شود
در تصویر بالا، نمونه‌ای از یک فرآیند صنعتی نمایش داده شده است. از ثبت سفارش خرید (Submit Purchase Order) شروع می‌شود، سپس مراحل تهیه مواد، استفاده از ماشین‌آلات، بازرسی، پردازش تکمیلی و بسته‌بندی به‌ترتیب ترسیم شده‌اند. نکته مهم این است که نقاط تصمیم‌گیری (مانند «آیا مواد اولیه موجود است؟» یا «آیا بازرسی موفق بود؟») مسیر فرآیند را به شاخه‌های مختلف تقسیم می‌کنند. اگر پاسخ مثبت باشد، فرآیند به مرحله بعد می‌رود؛ اما اگر پاسخ منفی باشد، یا باید اقدام اصلاحی انجام شود یا قطعه کنار گذاشته می‌شود.
این نوع فلوچارت به‌ویژه برای سازمان‌هایی که می‌خواهند جریان واقعی کار و نقاط حساس تصمیم‌گیری را شفاف کنند، بسیار مفید است. مدیران با چنین نموداری می‌توانند بفهمند در کدام بخش‌ها احتمال توقف یا خطا بیشتر است و چه اقداماتی برای رفع آن باید در نظر گرفته شود.
۳. فلوچارت سویملین یا مسیر جریان (Swimlane Flowchart)
گاهی یک فرآیند میان چند تیم یا نقش مختلف تقسیم شده است. در چنین شرایطی فقط دانستن مراحل کافی نیست؛ باید روشن باشد هر مرحله به عهده چه کسی یا چه تیمی است. الگوریتم فلوچارت سویملین با تقسیم فرآیند به «لاین»های موازی این وضوح را ایجاد می‌کند.
همانطور که در تصویر بالا می‌بینید، ستون‌های مجزا با نام‌هایی مثل Design (طراحی)، SEO/SEM (بهینه‌سازی موتور جستجو و بازاریابی موتور جستجو)، Social Ads (تبلیغات شبکه‌های اجتماعی) و Dev Work (کارهای توسعه‌ای) نشان می‌دهند که هر بخش مسئول چه کاری است. فلش‌ها بین این ستون‌ها حرکت می‌کنند و نشان می‌دهند فعالیت‌ها چگونه از یک تیم به تیم دیگر منتقل می‌شوند. این نوع فلوچارت کمک می‌کند مرز مسئولیت‌ها مشخص شود و هیچ بخشی وظیفه‌ای را نادیده نگیرد.
۴. فلوچارت جریان داده (Data Flow Diagram – DFD)
وقتی هدف صرفاً نمایش مراحل یا مسئولیت‌ها نیست، بلکه می‌خواهیم بدانیم «داده‌ها» چگونه در یک سیستم حرکت می‌کنند، فلوچارت جریان داده کاربرد پیدا می‌کند. این نوع فلوچارت بیشتر در طراحی سیستم، تحلیل نرم‌افزار و پایگاه داده استفاده می‌شود.
برای آنکه تعریف فلوچارت جریان داده را بهتر متوجه شوید، به تصویر پایین نگاه کنید: در این فلوچارت ورودی‌ها وارد سیستم می‌شوند، در گره‌های مختلف پردازش می‌شوند، سپس وارد بخش مرکزی (Interaction) می‌گردند و در نهایت خروجی تولید می‌شود. تصویر به خوبی نشان می‌دهد که داده از کجا وارد می‌شود، چه تغییراتی روی آن اتفاق می‌افتد و چطور به خروجی تبدیل می‌شود. این نوع نمودار برای تحلیل سیستم‌های پیچیده ضروری است، چون مسیر حرکت داده را به زبانی ساده و قابل‌درک نمایش می‌دهد.
نمونه‌هایی از کاربرد فلوچارت در سازمان‌ها و زندگی روزمره
کاربرد فلوچارت‌ها فراتر از محیط‌های تخصصی است و از سازمان‌های بزرگ تا فعالیت‌های روزمره افراد را در بر می‌گیرد. این نمودارها با ساده‌سازی فرآیندهای پیچیده، ارتباطی روشن و قابل‌فهم میان افراد ایجاد می‌کنند و به‌عنوان زبان مشترکی میان سطوح مختلف تخصص عمل می‌نمایند.
- تحلیل فرآیندهای کسب‌وکار: مدیران می‌توانند با ترسیم فلوچارت فرآیندهایی مانند «ثبت و تحویل سفارش» نقاط ضعف و گلوگاه‌ها را شناسایی کنند. به‌طور مثال، اگر تأخیر در تأیید واحد مالی موجب کندی فرآیند تحویل کالا شود، این موضوع در فلوچارت به‌وضوح مشخص خواهد شد.
- آموزش و یادگیری: در حوزه آموزش، فلوچارت ابزاری مؤثر برای نمایش مراحل حل مسائل یا درک مفاهیم است. نمایش تصویری «خواندن مسئله، انتخاب روش، حل گام‌به‌گام و بررسی پاسخ» موجب می‌شود فراگیران سریع‌تر و دقیق‌تر یاد بگیرند.
- برنامه‌نویسی و الگوریتم‌نویسی: در علوم رایانه، قبل از نوشتن کد برای طراحی الگوریتم از فلوچارت استفاده می‌شود. به‌عنوان نمونه، الگوریتم بررسی رمز عبور شامل مراحل دریافت رمز، مقایسه با پایگاه داده، تصمیم «درست یا نادرست» و اعلام نتیجه است.
- مدیریت پروژه و بهبود فرآیند: در پروژه‌های چندبخشی، فلوچارت‌ها به‌عنوان نقشه راه عمل می‌کنند و وظایف تیم‌های مختلف را به‌طور شفاف نمایش می‌دهند. این امر از بروز تداخل و سردرگمی جلوگیری می‌کند.
کاربرد فلوچارت‌ها به زندگی روزمره نیز تسری پیدا می‌کند. برای مثال، تصور کنید قصد دارید فرآیند «پخت یک غذا» را به فردی تازه‌کار توضیح دهید. می‌توانید با فلوچارت مراحل را مشخص کنید: انتخاب مواد اولیه، آماده‌سازی، پخت و سرو. این نمایش ساده به فرد کمک می‌کند بدون نیاز به توضیحات طولانی، کل مسیر را درک کند.
مزایا و معایب فلوچارت‌ها
فلوچارت‌ها به دلیل سادگی و وضوح یکی از پرکاربردترین ابزارهای تحلیل و مستندسازی فرآیندها محسوب می‌شوند. با این حال، مانند هر ابزار دیگری، نقاط قوت و محدودیت‌های خاص خود را دارند که آگاهی از آن‌ها به انتخاب درست کمک می‌کند. در ادامه مزایا و معایب فلوچارت‌ها را مرور می‌کنیم:
مزایا
- سادگی درک و استفاده: فلوچارت‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که حتی افراد بدون دانش تخصصی بتوانند آن‌ها را بفهمند. یک نگاه به نمودار کافی است تا مسیر کلی فرآیند مشخص شود.
- بصری بودن: نمایش تصویری باعث می‌شود فرآیندها ملموس‌تر شوند و ارتباط میان مراحل به‌روشنی دیده شود. این ویژگی در جلسات آموزشی یا تصمیم‌گیری گروهی اهمیت زیادی دارد.
- ایجاد زبان مشترک: با استفاده از نمادهای استاندارد، همه افراد سازمان می‌توانند فرآیندها را یکسان تفسیر کنند و از سوءتفاهم جلوگیری شود.
- شناسایی گلوگاه‌ها و خطاها: ترسیم فرآیند روی کاغذ یا نرم‌افزار کمک می‌کند بخش‌های زائد یا نقاط کندی به‌وضوح آشکار شوند و امکان بهبود فراهم گردد.
معایب
- پیچیدگی در پروژه‌های بزرگ: هرچه فرآیند پیچیده‌تر باشد، فلوچارت گسترده‌تر و در نتیجه درک آن دشوارتر می‌شود. در پروژه‌های خیلی بزرگ، گاهی نیاز است چندین فلوچارت کوچک‌تر ترسیم شود.
- ویرایش دشوار در حالت دستی: زمانی که تغییراتی در فرآیند ایجاد شود، به‌روزرسانی فلوچارت‌های کاغذی یا طراحی‌شده به‌صورت ابتدایی دشوار است. به همین دلیل، نرم‌افزارهای دیجیتال برای رسم فلوچارت‌های حرفه‌ای توصیه می‌شوند.
- تمرکز بر جزئیات اجرایی: گاهی فلوچارت‌ها به دلیل تمرکز بر مراحل ریز، تصویر کلی فرآیند را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و موجب حواس‌پرتی مخاطب می‌شوند.
مراحل طراحی یک فلوچارت حرفه‌ای به صورت گام‌به‌گام
رسم یک فلوچارت حرفه‌ای تنها به کشیدن چند شکل روی کاغذ یا نرم‌افزار محدود نمی‌شود؛ این کار نیازمند رعایت مراحل مشخصی است تا نمودار نهایی دقیق، شفاف و کاربردی باشد. به طور کلی مراحل رسم فلوچارت در سازمان‌ها به شرح زیر است:
۱. تعریف هدف فرآیند
پیش از شروع ترسیم، باید مشخص شود که چرا این فلوچارت تهیه می‌شود. آیا هدف آموزش کارکنان جدید است؟ یا شناسایی نقاط ضعف یک فرآیند؟ تعیین هدف، جهت کلی فلوچارت را مشخص می‌سازد.
۲. جمع‌آوری مراحل و تصمیم‌ها
تمام مراحل فرآیند، از آغاز تا پایان، باید به‌صورت دقیق شناسایی و فهرست شوند. همچنین نقاط تصمیم‌گیری (شرط‌ها) باید مشخص گردند. برای مثال، در فرآیند «ثبت سفارش غذا»، تصمیم اصلی این است که آیا پرداخت موفق بوده یا خیر.
۳. انتخاب نمادهای درست
هر مرحله یا تصمیم باید با نماد استاندارد خود نمایش داده شود: بیضی برای شروع و پایان، مستطیل برای فعالیت‌ها، لوزی برای تصمیم‌گیری و فلش برای اتصال مراحل. استفاده از نمادهای درست، خوانایی فلوچارت را تضمین می‌کند.
۴. ترسیم اولیه
در این مرحله مراحل و تصمیم‌ها با استفاده از نمادها روی کاغذ یا نرم‌افزار کشیده می‌شوند. مهم است که مسیر حرکت از بالا به پایین یا از چپ به راست به‌طور منطقی دنبال شود تا مخاطب دچار سردرگمی نشود.
۵. بازبینی و اصلاح
پس از تکمیل ترسیم اولیه، فلوچارت باید توسط افرادی که در فرآیند دخیل هستند بازبینی شود. بازخورد آن‌ها به اصلاح اشتباهات، حذف مراحل غیرضروری و شفاف‌تر شدن جریان کمک می‌کند.
مثال عملی: فلوچارت فرآیند سفارش غذا
برای درک بهتر و آموزش فلوچارت، تصور کنید فرآیند «سفارش غذا از یک رستوران آنلاین» را می‌خواهیم به تصویر بکشیم. این فرآیند با ورود کاربر به اپلیکیشن آغاز می‌شود که در فلوچارت با یک بیضی مشخص می‌شود. سپس کاربر مرحله انتخاب غذا را طی می‌کند که در قالب یک مستطیل نمایش داده می‌شود. بعد از آن، انتخاب کاربر به سبد خرید افزوده می‌شود و دوباره یک مستطیل برای نشان دادن این فعالیت رسم می‌گردد.
مرحله بعد، پرداخت است که آن هم با نماد مستطیل نمایش داده می‌شود. اما در این نقطه یک تصمیم‌گیری وجود دارد: «آیا پرداخت موفق بود؟» برای نمایش چنین تصمیمی از نماد لوزی استفاده می‌کنیم. اگر پاسخ مثبت باشد، فرآیند به مرحله ارسال سفارش هدایت می‌شود و در نهایت با یک بیضی به معنای پایان خاتمه می‌یابد. در صورتی که پرداخت ناموفق باشد، کاربر با پیام خطا مواجه می‌شود (که در یک مستطیل نمایش داده می‌شود) و سپس مسیر دوباره به مرحله پرداخت بازمی‌گردد.
این مثال نشان می‌دهد که چگونه با استفاده از نمادهای ساده می‌توان کل فرآیند را به‌گونه‌ای شفاف ترسیم کرد که برای همه افراد، حتی کسانی که آشنایی قبلی ندارند، قابل درک باشد.
معرفی بهترین نرم‌افزارهای طراحی فلوچارت
امروزه نرم‌افزارهای متعددی برای طراحی فلوچارت وجود دارند که هر کدام امکانات متفاوتی ارائه می‌دهند. انتخاب ابزار مناسب بستگی به نیاز کاربر، سطح پیچیدگی فرآیندها و محیط کاری دارد. در ادامه برخی از پرکاربردترین نرم‌افزارها معرفی می‌شوند:
۱. Microsoft Visio
یکی از شناخته‌شده‌ترین ابزارها برای طراحی انواع نمودار و فلوچارت است. ویزیو امکانات گسترده‌ای برای نمادهای استاندارد، قالب‌های آماده و قابلیت یکپارچه‌سازی با سایر محصولات مایکروسافت دارد. این نرم‌افزار بیشتر برای سازمان‌ها و شرکت‌هایی مناسب است که به دنبال ترسیم نمودارهای حرفه‌ای و دقیق هستند.
۲. Lucidchart
یک ابزار تحت‌وب است که امکان ترسیم فلوچارت‌ها را به‌صورت آنلاین و گروهی فراهم می‌کند. کاربران می‌توانند هم‌زمان روی یک نمودار کار کنند و تغییرات را به‌صورت زنده ببینند. این ویژگی آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای تیم‌هایی تبدیل کرده که از راه دور فعالیت می‌کنند.
۳. Draw.io) diagrams.net)
ابزاری رایگان و متن‌باز است که با محیط ساده و کاربرپسند خود، برای استفاده روزمره و آموزش فلوچارت بسیار مناسب است. Draw.io امکان ذخیره‌سازی در فضای ابری (Google Drive یا OneDrive) را نیز فراهم می‌کند.
۴. SmartDraw
نرم‌افزاری قدرتمند است که علاوه بر فلوچارت، برای طراحی نمودارهای سازمانی، نقشه‌ها و دیاگرام‌های مهندسی نیز به کار می‌رود. این ابزار دارای قالب‌های آماده فراوانی است که سرعت طراحی را افزایش می‌دهد.
۵. ابزارهای بومی
در حال حاضر نرم‌افزارهای بومی شاخصی برای طراحی فلوچارت به طور اختصاصی وجود ندارد، اما نرم‌افزارهای بین‌المللی که در بالا معرفی کردیم، امکان نوشتن متن فارسی در نمودارها را دارند و برای کاربران ایرانی هم قابل استفاده‌اند.
جمع‌بندی
در این مقاله تلاش شد به پرسش اساسی «فلوچارت چیست و چه کاربردی دارد؟ راهنمای کامل استفاده از فلوچارت‌ها» پاسخی جامع داده شود. ابتدا تعریف فلوچارت و تمایز آن با نمودارهای دیگر مانند چارت سازمانی بیان شد. سپس نمادهای اصلی فلوچارت شامل بیضی، مستطیل، لوزی و فلش‌ها معرفی و نقش هر یک توضیح داده شد. در ادامه با چهار نوع مهم فلوچارت (فرآیند، گردش‌کار، سویملین و جریان داده) آشنا شدیم و دیدیم هرکدام در چه موقعیت‌هایی بیشترین کارایی را دارند.
کاربردهای فلوچارت در سازمان‌ها و زندگی روزمره بخش دیگری بود که نشان داد این ابزار نه‌تنها برای تحلیل فرآیندهای پیچیده کسب‌وکار و مدیریت پروژه، بلکه برای آموزش، برنامه‌نویسی و حتی فعالیت‌های روزمره نیز سودمند است. همچنین مزایا و معایب فلوچارت‌ها بررسی شد تا روشن شود این ابزار در کنار نقاط قوت، محدودیت‌هایی نیز دارد. پس از آن، مراحل طراحی یک فلوچارت حرفه‌ای به‌صورت گام‌به‌گام توضیح داده شد و با یک مثال ساده، نحوه ترسیم آن در عمل را نیز نشان دادیم. در پایان نیز بهترین نرم‌افزارهای طراحی فلوچارت، هم خارجی و هم بومی، معرفی شدند تا مسیر انتخاب ابزار مناسب برای کاربران هموارتر شود.
برای درخواست دموی نرم‌افزار اتوماسیون اداری «پیوند» و یا مشاوره رایگان با تیم سماتوس تماس بگیرید.
سوالات متداول
برای طراحی فلوچارت ابتدا هدف فرآیند را تعیین کنید، سپس مراحل و تصمیم‌ها را فهرست نمایید، نمادهای استاندارد را انتخاب کنید، فلوچارت اولیه را ترسیم کنید و در پایان آن را بازبینی و اصلاح نمایید.
ابزارهایی مانند Microsoft Visio، Lucidchart، Draw.io و SmartDraw جزو گزینه‌های محبوب جهانی هستند که در ایران نیز کاربرد دارند.
چارت سازمانی ساختار افراد و جایگاه‌ها را نمایش می‌دهد، در حالی که فلوچارت تمرکز خود را بر جریان کار، تصمیم‌گیری‌ها و توالی مراحل قرار می‌دهد.
- تحلیل فرآیندهای کسب‌وکار
- آموزش و یادگیری
- برنامه‌نویسی و الگوریتم‌نویسی
- مدیریت پروژه و بهبود فرآیند