نمودار جریان داده یا DFD که مخفف Data Flow Diagram است برای پیاده‌سازی جریان داده در یک سیستم استفاده می‌شود. در این مقاله بر آموزش نحوه پیاده‌سازی نمودار جریان داده تمرکز کرده‌ایم. این نمودار شامل اجزاء اصلی مانند فرآیندها، موجودیت‌ها، جریان داده و مخازن داده می‌باشد و جریان‌های انتقال داده بین اجزا توسط نمودار DFD نمایش داده می‌شود. همچنین اگر با نمودار جریان داده آشنا نیستید، می‌توانید مقاله نمودار جریان داده (DFD) چیست؟ را مطالعه کنید.
در این مقاله قصد داریم تا درباره مراحل آموزش گام به گام طراحی DFD، معرفی ابزارهایی کاربردی برای ترسیم آن و نکاتی کلیدی از نحوه رسم آن صحبت کنیم.
مراحل اصلی پیاده‌سازی نمودار جریان DFD
برای درک بهتر مراحل رسم نمودار جریان داده برای یک سیستم واقعی، باید مراحل ترسیم را گام‌به‌گام و به‌صورت دقیق دنبال کنیم. بر اساس مقاله آموزش نحوه پیاده‌سازی نمودار جریان داده وبسایت هاب‌اسپات، اولین مرحله از پیاده‌سازی DFD تحلیل سیستم و شناسایی موجودیت‌ها می‌باشد. در این مرحله اطلاعاتی که درباره سیستمی که می‌خواهیم نمودار DFD برایش رسم کنیم جمع‌آوری شده و عواملی مانند کاربران، پایگاه‌های داده یا دیگر سیستم‌ها شناسایی می‌شوند.
در مرحله بعدی باید فرآیندها و جریان داده‌ها را مشخص کنیم. فرآیندها وظایفی هستند که داده را دریافت کرده، بر روی آن پردازشی انجام داده و در‌نهایت به خروجی تبدیل می‌کند. در این مرحله نحوه حرکت داده‌ها بین بخش‌های سیستم نیز مشخص می‌شود.
مرحله بعدی طراحی نمودار سطح صفر است. این نمودار تصویری کلی از روند اجرای سیستم ارائه می‌دهد و تنها ارتباطات اصلی بین اجزا را نمایش می‌دهد. سپس برای نمایش جزئیات بیشتر باید سطوح پایین‌تر نمودار رسم شود. این نمودارها فرآیندهای پیچیده‌تر را به زیرفرآیندهای ساده‌تر تبدیل می‌کنند تا فهم عملکرد دقیق سیستم آسان‌تر شود. در ادامه هرکدام از مراحل آموزش نمودار جریان داده را به‌طور کامل و با جزییات بیشتر توضیح داده‌ایم.
تحلیل سیستم با DFD و شناسایی موجودیت‌ها
اولین مرحله در طراحی DFD، تحلیل سیستم و شناسایی موجودیت‌ها می‌باشد. در این مرحله باید براساس نیازمندی‌هایی که خود سیستم دارد، اطلاعات اولیه‌ای از ورودی‌ها، خروجی‌ها و فرآیندهای اصلی جمع‌آوری شود.
موجودیت‌ها در نمودار جریان داده به دو بخش خارجی و داخلی تقسیم می‌شوند. دسته اول اشخاص یا سیستم‌هایی هستند که با سیستم مورد نظر ارتباط دارند اما جزئی از آن محسوب نمی‌شوند. برای مثال مشتری یا خریدار موجودیت‌های خارجی یک سیستم پردازش می‌باشند.
اما موجودیت‌های داخلی اجزائی از خود سیستم هستند که داده‌ها را دریافت، تولید یا پردازش می‌کنند. یک تحلیل حرفه‌ای سیستم با نمودار جریان داده می‌تواند به شناخت دقیق این موجودیت‌ها و ارتباط آنها با داده‌ها منجر شودو پایه‌ای برای رسم فرآیندها و جریان‌های داده‌ای خواهد بود که این امر نقشی حیاتی در درستی نمودار ایفا می‌کند.
بیشتر بخوانید: نرم افزار مدیریت فرآیندهای کسب و کار (bpms) پیوند
تعیین فرآیندها و جریان داده‌ها
پس از شناسایی موجودیت‌ها نوبت به مشخص کردن فرآیندها در نمودار جریان داده و نحوه جریان داده در بین آنها می‌رسد. همانطور که در بالا توضیح داده شد، فرآیند در نمودار جریان داده نمایانگر فعالیت‌هایی است که ورودی را به خروجی تبدیل می‌کنند و هسته اصلی هر نمودار جریان داده را تشکیل می‌دهند.
برای تعریف کردن یک فرآیند باید عملکردهای کلیدی سیستم بررسی شده و هر عملیاتی که نیاز به پردازش یا تغییر داده دارد، به‌صورت یک فرآیند مستقل تعریف و مشخص شود.در کنار فرآیندها باید جریان‌های داده را نیز تعیین کرد.
در نمودار DFD، جریان داده‌ها با فلش نمایش داده می‌شود که هرکدام نشان دهنده مسیر حرکت اطلاعات از یک موجودیت یا فرآیند به دیگری است. هر فلش باید دارای نام مشخصی باشد که نوع داده منتقل شده را مشخص کند.در این مرحله از رسم نمودار DFD هدف اصلی ترسیم روابط شفاف و دقیق بین عناصر سیستم است تا بتوان درک درستی از نحوه تبادل اطلاعات در کل ساختار به دست آورد.
حال که با تمام اجزاء نمودار جریان داده آشنا شدیم، ممکن است این سؤال پیش بیاید که چگونه نمودار جریان داده طراحی کنیم؟
طراحی سطح صفر نمودار DFD
در ادامه آموزش نمودار جریان داده نوبت به ترسیم نمودار جریان داده سطح صفر می‌رسد. این سطح از نمودار DFD نمایی کلی از سیستم را نمایش می‌دهد و به آن نمودار کانتکست (Context Diagram) نیز گفته می‌شود. هدف از طراحی سطح صفر ارائه یک نمودار یا تصویر ساده و قابل فهم از کل سیستم بدون ورود به جزئیات پیچیده است.
در این نمودار یک فرآیند اصلی برای کل سیستم در نظر گرفته می‌شود که با موجودیت‌های خارجی در تعامل است. داده‌ها از طریق خطوط مشخصی وارد فرآیند می‌شوند و خروجی‌ها نیز از همان مسیر خارج می‌گردند. در این سطح از نمودار، مخازن داده معمولا استفاده نمی‌شوند تا درک نمودار ساده بماند.
نمودار جریان داده سطح صفر نقطه شروع بسیار مهمی است؛ چرا که پایه و اساس پیاده‌سازی DFD در سطوح بعدی را تشکیل می‌دهد و دید اولیه مناسبی از تعاملات سیستم فراهم می‌کند.
|| بیشتر بخوانید: مدیریت پروژه چیست؟
طراحی سطوح پایین‌تر نمودار DFD
برای درک بهتر عملکرد سیستم، آشنایی با تفاوت DFD سطح صفر و سطح یک اهمیت زیادی دارد، چرا که این دو سطح نمای متفاوتی از میزان جزئیات سیستم ارائه می‌دهند. در این مرحله هر فرآیندی که در سطح صفر تعریف شده، به زیرفرآیندهای دقیق‌تری تجزیه می‌شود تا نحوه عملکرد داخلی سیستم به‌صورت شفاف‌تری نمایش داده شود.
در طراحی DFD سطح یک، معمولاً چند زیرفرآیند معرفی می‌شود که با هم تعامل دارند و با مخازن داده و موجودیت‌های خارجی یا داخلی مرتبط‌اند. این سطح کمک می‌کند تا کارکرد دقیق‌تر بخش‌های اصلی سیستم مشخص شود. در صورت نیاز، هر کدام از این زیر‌فرآیندها می‌توانند در سطح دو نیز شکسته شوند تا جزئیات کامل‌تری ارائه شود.
ابزارهای کاربردی برای ترسیم نمودار DFD
برای ترسیم نمودار جریان داده، استفاده از ابزارهای تخصصی می‌توانند بسیار مفید باشند. این ابزارها امکاناتی مانند اشکال آماده، قالب‌های قابل ویرایش، ذخیره‌سازی ابری و اشتراک‌گذاری آسان را فراهم می‌کنند که فرآیند ترسیم و مستندسازی DFD را سریع‌تر و کارآمدتر می‌سازد. در ادامه بهترین ابزارهای رسم نمودار جریان داده را معرفی کرده‌ایم.
یکی از محبوب‌ترین ابزارها در این زمینه Lucidchart است. این پلتفرم آنلاین امکان ترسیم نمودارهای پیچیده با همکاری تیمی و در محیطی ساده را فراهم می‌کند. از ویژگی‌های بارز این ابزار می‌توان به رابط کاربری ساده، قالب‌های آماده، امکان همکاری تیمی، ادغام با ابزارهای دیگر، امکان ذخیره سازی ابری و… اشاره کرد.
همچنین نرم‌افزار Draw.io یک گزینه رایگان و قدرتمند برای ترسیم DFD به‌صورت آفلاین و آنلاین است. از ویژگی‌های بارز این ابزار می‌توان به رایگان و متن‌باز بودن، رابط کاربری فوق‌العاده ساده، امکان ذخیره‌سازی محلی و ابری، قالب‌های آماده و اشکال متنوع، امکان همکاری و اشتراک‌گذاری، امکان استفاده آفلاین، پشتیبانی از فرمت‌های مختلف و… اشاره کرد.
برای کاربران حرفه‌ای‌تر نیز Microsoft Visio انتخاب مناسبی است که با امکانات پیشرفته و سازگاری با نرم‌افزارهای مایکروسافت، گزینه‌ای قدرتمند به حساب می‌آید. از ویژگی‌های بارز این ابزار می‌توان به قالب‌ها و اشکال پیش‌ساخته و متنوع، یکپارچگی با سایر محصولات مایکروسافت، امکان همکاری آنلاین و همزمان، پشتیبانی از نمودارهای پیچیده، امکانات گرافیکی پیشرفته و… اشاره کرد.
استفاده از این ابزارها علاوه بر افزایش دقت به شما کمک می‌کنند تا نمودارهایی با ظاهر استاندارد و کاربردی داشته باشید.
|| بیشتر بخوانید: مدیریت فرآیند کسب و کار (BPM) چیست؟
نکات مهم در ترسیم نمودار جریان داده
در ترسیم نمودار جریان داده رعایت استانداردهای نمادگذاری و اصول طراحی DFD اهمیت زیادی دارد؛ چرا که بسیاری از اشتباهات رایج در DFD به دلیل بی‌توجهی به همین اصول رخ می‌دهند. اولین نکته استفاده از نمادهای صحیح است.
برای مثال، فرآیندها باید با دایره یا مستطیل با گوشه‌های گرد نمایش داده شوند، موجودیت‌ها با مستطیل‌های ساده و جریان داده‌ها با فلش‌ها. این نمادها باید به‌طور یکپارچه در تمامی سطوح نمودار رعایت شوند تا درک و فهم آن آسان‌تر باشد.
همچنین از اشتباهات رایج در DFD مانند استفاده از نام‌های مبهم برای فرآیندها یا عدم وضوح در جریان‌های داده باید اجتناب کرد. هر فرآیند و جریان داده باید به‌طور دقیق و شفاف تعریف شده و با نام‌های واضح و مرتبط با عملکرد سیستم برچسب‌گذاری شود.
با رعایت این نکات، شما می‌توانید یک نمودار DFD دقیق، کاربردی و قابل فهم ایجاد کنید که به تحلیل سیستم و طراحی بهتر کمک خواهد کرد.
جمع بندی
در این مقاله به آموزش نحوه پیاده‌سازی نمودار جریان داده (DFD) پرداختیم. این نمودار یکی از ابزارهای مهم برای تصویرسازی و تحلیل سیستم‌های پیچیده است که به کمک آن می‌توان جریان داده‌ها و ارتباطات میان فرآیندها و موجودیت‌ها را به‌صورت بصری و قابل‌فهم نمایش داد.
در این مقاله به بررسی مراحل مختلف پیاده‌سازی DFD پرداخته شد؛ از تحلیل سیستم و شناسایی موجودیت‌ها تا طراحی سطوح مختلف نمودار و استفاده از ابزارهای کارآمد برای ترسیم آن.
در ابتدای فرآیند، با شناسایی دقیق موجودیت‌ها و فرآیندها اطلاعات لازم برای طراحی نمودار جمع‌آوری می‌شود. سپس با ترسیم نمودار سطح صفر دید کلی از سیستم به‌دست می‌آید و در مراحل بعدی، فرآیندها و جریان داده‌ها به سطوح پایین‌تر تقسیم شده و جزئیات دقیق‌تری از نحوه عملکرد سیستم ارائه می‌شود.
به‌طور کلی پیاده‌سازی صحیح و دقیق نمودار جریان داده گامی مؤثر در فرآیند تحلیل سیستم‌ها و طراحی سیستم‌های پیچیده است که باعث تسهیل فهم و شفافیت در درک عملکرد سیستم می‌شود.
پیشنهاد می‌شود برای درک و استفاده بهتر از آموزش نمودار جریان داده، مقالات مرتبط در وبلاگ سماتوس را مطالعه کنید.
سوالات متداول
نمودار جریان داده یا DFD ابزاری گرافیکی برای نمایش جریان اطلاعات در یک سیستم است. این نمودار به تحلیل‌گران و طراحان سیستم کمک می‌کند تا نحوه انتقال داده‌ها بین موجودیت‌ها، فرآیندها و مخازن داده را درک کنند. کاربرد اصلی آن در تحلیل سیستم، مدل‌سازی فرآیندها و مستندسازی عملکرد سیستم‌های پیچیده است.
اولین مرحله تحلیل سیستم و شناسایی موجودیت‌ها است. باید ورودی‌ها، خروجی‌ها، کاربران، پایگاه‌های داده و سایر سیستم‌های مرتبط شناسایی شوند. سپس فرآیندهای اصلی و جریان‌های داده‌ای بین آنها مشخص شده و در نهایت ترسیم نمودار از سطح صفر آغاز می‌شود.
سطح صفر (Context Diagram) نمایی کلی و ساده از سیستم را نشان می‌دهد که فقط شامل یک فرآیند اصلی و تعامل آن با موجودیت‌های خارجی است. اما در سطوح پایین‌تر مانند سطح یک و دو، فرآیندها به زیرفرآیندهای دقیق‌تر تقسیم شده و جزئیات بیشتری از عملکرد سیستم ارائه می‌شود.
ابزارهای مختلفی برای رسم DFD وجود دارد. از جمله:
Lucidchart: پلتفرم آنلاین با امکانات همکاری تیمی و قالب‌های آماده
Draw.io: ابزار رایگان، ساده و قابل استفاده به‌صورت آنلاین و آفلاین
Microsoft Visio: گزینه‌ای حرفه‌ای با امکانات پیشرفته و سازگاری با نرم‌افزارهای مایکروسافت
برای ترسیم دقیق DFD، استفاده از نمادهای استاندارد (دایره برای فرآیند، مستطیل برای موجودیت، فلش برای جریان داده)، نام‌گذاری شفاف فرآیندها و جریان‌ها، و رعایت سلسله‌مراتب نمودار اهمیت دارد. اجتناب از نام‌های مبهم و نمایش دقیق ارتباطات داده‌ای از مهم‌ترین اصول در طراحی نمودار هستند.