فرآیند چیست؟ تعریف، انواع و ویژگی‌ها

برای اینکه بتوانیم فرآیندها را به درستی درک، مدل‌سازی و مدیریت کنیم، لازم است اجزای کلیدی آن‌ها را بشناسیم. هر فرآیند صرف نظر از ماهیت یا پیچیدگی آن از این عناصر تشکیل شده است. درک چگونگی تعامل این اجزا با یکدیگر برای هرگونه تلاش در زمینه مدیریت و بهبود فرآیند ضروری است.

1. ورودی‌ها: هر فرآیند با دریافت مجموعه‌ای از ورودی‌ها آغاز می‌شود. ورودی‌ها می‌توانند شکل‌های مختلفی داشته باشند: مثلا مواد اولیه در فرآیند تولید، اطلاعات یا داده‌ها مانند فرم درخواست مشتری، یک رویداد مانند دریافت یک ایمیل و یا یک درخواست مشخص مانند درخواست مرخصی. کیفیت و در دسترس بودن ورودی‌ها نقش حیاتی در عملکرد فرآیند و کیفیت خروجی نهایی دارند.
2. فعالیت‌ها: فعالیت‌ها گام‌های عملیاتی و تحول‌آفرین فرآیند هستند که بر روی ورودی‌ها انجام می‌شوند تا آن‌ها را تغییر داده یا پردازش کنند؛ مانند “تأیید سند”، “تولید قطعه”، “برقراری تماس با مشتری” و “تحلیل داده‌ها”. فعالیت‌ها دارای توالی و وابستگی‌های منطقی و زمانی نسبت به یکدیگر هستند و جریان اصلی فرآیند را شکل می‌دهند. هر فعالیت توسط یک فرد، گروه و یا یک سیستم خودکار انجام می‌شود.
3. نقطه شروع و پایان: هر فرآیندی دارای یک نقطه آغاز است که آن را از محیط اطراف خود متمایز می‌کند و معمولاً با یک رویداد (Event) آغاز می‌شود (مثلاً “ثبت سفارش”). هر فرآیند همچنین دارای یک نقطه پایان مشخص است که نشان‌دهنده تکمیل موفقیت‌آمیز آن و تحویل خروجی نهایی است (مثلاً “پرداخت انجام شد”). تعریف واضح این نقاط برای تعیین محدوده فرآیند ضروری است.
4. نقاط تصمیم‌گیری: در بسیاری از فرآیندها مسیر اجرا می‌تواند بر اساس شرایط خاص یا نتایج حاصل از فعالیت‌های قبلی تغییر کند. این نقاط تصمیم‌گیری که معمولاً به صورت سوالاتی منطقی (“آیا موجودی کافی است؟”) نمایش داده می‌شوند، منجر به انشعاب فرآیند به مسیرهای مختلف می‌شوند که این نقاط انعطاف‌پذیری و سازگاری فرآیند را افزایش می‌دهند.
5. خروجی‌‌ها: نتیجه نهایی اجرای فرآیند. خروجی‌ها باید مشخص، قابل اندازه‌گیری و مطابق با هدف فرآیند باشند. خروجی در واقع همان محصولات، خدمات، اطلاعات، یا نتایجی است که فرآیند برای خلق ارزش تحویل می‌دهد. خروجی یک فرآیند اغلب می‌تواند ورودی فرآیند دیگری باشد.
6. گیرنده یا ذی‌نفع: فرد، گروه، بخش یا سازمانی که خروجی فرآیند برای او تولید شده و از آن بهره‌مند می‌شود. ذی‌نفع می‌تواند یک بخش داخلی در سازمان و یا یک فرد یا سازمان خارج از شرکت باشد. ارزش‌آفرینی برای ذی‌نفع جوهره وجودی فرآیند است.
7. منابع: هر‌آنچه برای اجرای فعالیت‌های فرآیند لازم است، شامل نیروی انسانی با مهارت‌های مورد نیاز، فناوری (مانند نرم‌افزار، سخت‌افزار)، تجهیزات و ماشین‌آلات، اطلاعات و داده‌های لازم و بودجه مالی است. مدیریت بهینه این منابع کلید کارایی بالای هر فرآیندی است.
8. کنترل‌ها و قوانین کاری: مکانیسم‌ها، استانداردها، سیاست‌ها و قوانینی که بر نحوه اجرای فعالیت‌ها حاکم هستند. این قوانین برای اطمینان از انطباق فرآیند با نیازمندی‌های کیفیت، امنیتی، قانونی یا مالی به کار می‌روند (مانند نیاز به تأیید مدیر و یا محدودیت زمانی برای تکمیل یک گام).
9. مالک فرآیند: فرد یا تیمی که مسئولیت کلی طراحی، اجرا، نظارت، اندازه‌گیری و بهبود مستمر یک فرآیند خاص را بر عهده دارد. در واقع مالک فرآیند است که باید اطمینان حاصل کند تا فرآیند به اهداف خود دست می‌یابد و با استراتژی‌های سازمانی همسو باشد.