نمودار جریان داده (DFD) چیست؟ نمودار جریان داده (Data Flow Diagram – DFD) یکی از روش‌های بصری برای نمایش جریان اطلاعات در یک سیستم است. این نمودار نحوه ورود، پردازش و خروج اطلاعات را در یک سیستم مشخص می‌کند و به تحلیلگران کمک می‌کند تا ساختار کلی داده‌ها را درک کرده و بهینه‌سازی کنند.
DFD در واقع یکی از روش‌های مدل‌سازی سیستم‌های اطلاعاتی است. مدل‌سازی به معنای ایجاد یک نمای کلی و ساختاریافته از یک سیستم قبل از پیاده‌سازی آن است. این کار باعث می‌شود که اشتباهات زودتر شناسایی شوند، روند توسعه سریع‌تر پیش برود و تحلیلگران بتوانند دید جامع‌تری نسبت به عملکرد سیستم داشته باشند. در این مقاله با تعریفی جامع از نمودار جریان داده DFD آشنا خواهید شد. همچنین اجزاء این نمودار را معرفی کرده و مزایا و کاربردهای DFD را بررسی می‌کنیم.
تعریف نمودار جریان داده
نمودار جریان داده (DFD) یا Data Flow Diagram یک مدل تصویری است که نحوه جریان داده‌ها در یک سیستم را نمایش می‌دهد. این نمودار برای طراحی و تحلیل سیستم استفاده می‌شود و نشان می‌دهد داده‌ها از چه طریقی وارد سیستم شده، چه پردازشی بر روی آنها انجام می‌شود و چگونه به خروجی تبدیل می‌شوند.
برای درک بهتر از نمودار DFD مثال زیر را در نظر بگیرید:
در یک سیستم سفارش‌دهی آنلاین، ابتدا مشتری وارد سیستم می‌شود و سفارش خود را ثبت می‌کند. سپس، سیستم بررسی می‌کند که آیا محصولموجود است یا خیر؛ در صورت موجود بودن مشتری به مرحله پرداخت هدایت می‌شود. اگر فرآیند پرداخت موفقیت‌آمیز باشد سیستم سفارش را تایید، اطلاعات سفارش را ذخیره و برای مشتری پیام تایید سفارش را ارسال می‌کند. پس از آن سفارش به بخش ارسال هدایت شده و پس از ارسال بسته برای مشتری کد رهگیری ارسال می‌شود.
تمام مراحل اجرای این سیستم توسط DFD تصویرسازی می‌شود تا درک بهتری از سیستم برای عوامل اجرایی به‌وجود بیاید.
اجزای اصلی نمودار جریان داده
اجزای اصلی نمودار جریان داده (DFD) از چهار مولفه اصلی تشکیل شده؛ این مولفه‌ها عبارتند از موجودیت‌های خارجی، فرآیندها، جریان داده و مخازن داده. نقش هرکدام از این چهار مولفه در این نمودار به این شکل است که موجودیت‌های خارجی ارسال و دریافت اطلاعات از سیستم را انجام می‌دهد، فرآیندها داده‌ها را دریافت و پردازش می‌کند، جریان داده نشان می‌دهد که داده‌ها چگونه بین اجزای دیگر نمودار انتقال می‌یابند و مخازن داده اطلاعاتی که سیستم به آنها نیاز دارد را ذخیره می‌کند.
در ادامه هرکدام از اجزای نمودار جریان داده را به‌صورت جزئی‌تر توضیح می‌دهیم.
موجودیت‌های خارجی (External Entity)
موجودیت‌های خارجی عبارتند از افراد، سیستم یا سازمان‌هایی که با سیستم مورد نظر ارتباط دارند، اما داخل سیستم نیستند. این موجودیت‌ها خارج از سیستم می‌توانند ورودی را ارسال و خروجی را دریافت کنند و در نمودار DFD با شکل مستطیل نمایش داده می‌شوند.
برای مثال مشتری به‌عنوان یک موجودیت خارجی در سیستم سفارش‌دهی اطلاعات سفارش را وارد می‌کند، پرداخت را انجام می‌دهد و یا پس از تایید سفارش کد پیگیری را دریافت می‌کند.
تامین کننده‌ها در نقش موجودیت‌های خارجی سیستم سفارش‌دهی، لیست سفارش‌های جدید را دریافت کرده، کالاها را به انبار ارسال کرده و تایید ارسال کالا را به سیستم اطلاع می‌دهند.
فرآیندها (Processes)
فرآیندها عملیات‌هایی هستند که روی داده‌ها اعمال شده و آنها را از یک ورودی به خروجی تبدیل می‌کنند. فرآیندها در نمودار DFD ابتدا داده‌ها را از موجودیت‌های خارجی دریافت کرده، سپس داده‌ها را بر اساس منطق خود سیستم پردازش کرده و تغییر می‌دهد و در نهایت خروجی مورد‌نظر را تولید و آن را به فرآیندهای دیگر، مخازن داده یا موجودیت‌های خارجی ارسال می‌کند.
در نمودار جریان داده، فرآیندها را با یک دایره یا یک مستطیل با گوشه‌های گرد نمایش می‌دهند و نامی که نشان‌دهنده‌ی عملکرد آنها باشد، داخل آن نوشته می‌شود.
برای مثال، در فرآیند ثبت سفارش، اطلاعات سفارش مشتری به عنوان ورودی دریافت می‌شود، پس از بررسی، سفارش در پایگاه داده ذخیره شده و تایید سفارش به عنوان خروجی به مشتری ارسال می‌گردد.
جریان داده (Dataflow)
جریان داده مسیر انتقال اطلاعات بین اجزای مختلف سیستم است. این جریان نشان می‌دهد که اطلاعات از کجا می‌آیند، به کجا می‌روند و چگونه بین فرآیندها، موجودیت‌های خارجی و مخازن داده در رفت و آمد هستند. در واقع، جریان داده مشخص می‌کند که چه نوع اطلاعاتی در سیستم جابه‌جا می‌شود و این اطلاعات در کدام بخش‌ها پردازش یا ذخیره می‌شوند. این مولفه یکی از اساسی‌ترین عناصر در نمودار جریان داده (DFD) است، زیرا ارتباط بین سایر اجزای سیستم را به نمایش می‌گذارد.
از ویژگی‌های کلیدی جریان داده این است که نمی‌تواند به تنهایی در نمودار وجود داشته باشد و حتماً باید بین دو مولفه دیگر مانند فرآیندها، مخازن داده یا موجودیت‌های خارجی باشد. جریان داده ممکن است به‌صورت یک‌طرفه یا دوطرفه باشد، که در این صورت نشان می‌دهد اطلاعات تنها در یک جهت ارسال می‌شوند یا بین دو بخش مختلف تبادل می‌گردند.
در نمودار DFD، جریان داده با فلش‌های جهت‌دار نمایش داده می‌شود که مسیر انتقال داده را مشخص می‌کند. نام جریان داده معمولاً روی فلش نوشته می‌شود تا نشان دهد چه نوع اطلاعاتی در حال انتقال است، مانند “اطلاعات مشتری”، “درخواست سفارش”، “تأیید پرداخت” یا “گزارش مالی”. این نام‌گذاری به تحلیلگران سیستم کمک می‌کند تا درک بهتری از نحوه حرکت داده‌ها در سیستم داشته باشند و نقاط احتمالی خطا یا تأخیر را شناسایی کنند.
مخازن داده (Data Stores)
مخازن داده محلی برای ذخیره‌سازی اطلاعات در سیستم هستند. این مخازن می‌توانند داده‌ها را دریافت، نگهداری و در زمان مناسب آنها را به فرآيندها ارسال کنند. از ویژگی‌های مخازن داده می‌توان به حفظ و نگهداری داده‌ها برای استفاده در آینده، ارسال و دریافت داده‌ها از فرآیندهای مختلف، عدم پردازش اطلاعات و نمایش ارتباط داده‌ها در سیستم اشاره کرد.
در نمودار جریان داده DFD مخازن داده معمولاً با دو خط موازی افقی نمایش داده می‌شوند و نامی که نشان‌دهنده نوع داده‌ی ذخیره‌شده است، روی آن نوشته می‌شود.
برای مثال مخزن پایگاه داده سفارشات اطلاعات، سفارش مشتری را از فرآیند ثبت سفارش دریافت و اطلاعات سفارش را برای فرآیند پیگیری سفارش ارسال می‌کند.
انواع نمودار جریان داده
نمودار جریان داده (DFD) در چندین سطح برای نمایش سیستم‌های اطلاعاتی به کار می‌رود. این سطوح از کلی‌ترین تا جزئی‌ترین نمایش سیستم را در بر می‌گیرندو هر سطح به تحلیلگران کمک می‌کند تا سیستم را بهتر درک کرده و توسعه دهند.
سطح صفر در این نمودار که پایین‌ترین سطح است، دیدی کلی از سیستم به مدیران و ذینفعان می‌دهد. در سطح یک، سیستم به چندین فرآیند اصلی تقسیم می‌شود و مناسب برای شناخت عملکرد هر فرآیند و ارتباط میان آنها می‌باشد. در سطح دو و بالاتر فرآیندهای تعریف شده در سطح یک به چند زیر فرآيند کوچک‌تر تقسیم می‌شود. این سطح مناسب برای مدل‌سازی سیستم‌های دقیق با نیازهای خاص است.
در ادامه هر کدام از این سطوح نمودار جریان داده را به‌صورت کامل بررسی خواهیم کرد.
سطح صفر نمودار DFD
سطح صفر اولین و کلی‌ترین سطح در نمودار جریان داده (DFD) است که کل سیستم را به‌عنوان یک فرآیند واحد نشان می‌دهد. این سطح به نام نمودار زمینه (Context Diagram) نیز شناخته می‌شود و هدف اصلی آن ارائه یک نمای کلی از سیستم بدون نمایش جزئیات داخلی آن است. در این سطح تنها ورودی‌ها و خروجی‌های اصلی سیستم مشخص می‌شوند و نحوه تعامل سیستم با موجودیت‌های خارجی مانند کاربران، تأمین‌کنندگان، بانک‌های اطلاعاتی یا سایر سیستم‌ها نمایش داده می‌شود.
یکی از ویژگی‌های مهم سطح صفر این است که هیچ فرآیند جزئی یا مخزن داده‌ای در آن دیده نمی‌شود. در واقع این سطح فقط یک فرآیند کلی دارد که به ورودی‌های دریافتی از موجودیت‌های خارجی پاسخ می‌دهد و خروجی‌های مناسب را تولید می‌کند. این نوع نمایش باعث می‌شود که افراد غیر فنی نیز بتوانند به‌راحتی عملکرد کلی سیستم را درک کنند.
سطح صفر برای تحلیل اولیه سیستم و مشخص کردن محدوده آن بسیار مفید است. این سطح به ذینفعان کمک می‌کند تا درک روشنی از تعاملات سیستم داشته باشند و قبل از ورود به جزئیات، ورودی‌ها و خروجی‌های کلیدی را بررسی کنند.
سطح یک نمودار DFD
در سطح یک نمودار جریان داده (DFD) سیستم به چندین فرآیند اصلی تقسیم می‌شود تا ساختار داخلی آن به شکل دقیق‌تری نمایش داده شود. در این سطح، برخلاف سطح صفر که فقط یک فرآیند کلی دارد، چندین فرآیند مستقل نشان داده می‌شوند که هرکدام بخشی از عملکرد سیستم را بر عهده دارند. همچنین جریان داده بین این فرآیندها، موجودیت‌های خارجی و مخازن داده به‌صورت واضح نمایش داده می‌شود.
سطح یک برای تجزیه و تحلیل دقیق‌تر سیستم و درک نحوه پردازش اطلاعات بسیار مفید است. این سطح نشان می‌دهد که داده‌ها چگونه از طریق فرآیندهای مختلف پردازش شده و به کجا ارسال می‌شوند. با این روش، تحلیلگران و توسعه‌دهندگان سیستم می‌توانند نقاط ضعف را شناسایی کرده و راهکارهای بهینه‌تری برای بهبود کارایی سیستم ارائه دهند.
سطح دو و بالاتر نمودار DFD
سطح دو نمودار جریان داده (DFD) جزئیات دقیق‌تری از فرآیندهای سطح یک را نمایش می‌دهد و به تحلیلگران کمک می‌کند تا نحوه پردازش داده‌ها را در هر بخش از سیستم به‌طور دقیق‌تر بررسی کنند. در این سطح هر فرآیند موجود در سطح یک به چندین زیر فرآیند تقسیم می‌شود و مسیر جریان داده بین آنها مشخص می‌گردد.
با استفاده از سطح دو می‌توان تعاملات داخلی سیستم، نحوه دریافت، پردازش و ارسال داده‌ها را با وضوح بیشتری مشاهده کرد. این سطح برای تحلیل و طراحی سیستم‌های پیچیده بسیار مفید است، زیرا نقاط ضعف احتمالی، مشکلات تداخل داده و ناکارآمدی‌های احتمالی را شناسایی کرده و امکان بهینه‌سازی فرآیندها را فراهم می‌کند.
بیشتر بخوانید: مدیریت فرآیند کسب و کار (BPM) چیست؟
مزایای استفاده از نمودار DFD
با استفاده از این نمودار شما به مزایایی از قبیل راحت‌تر شدن تحلیل سیستم‌ها، تقویت مستندسازی فرآیندها و شناسایی مشکلات پیش از پیاده‌سازی سیستم که از مزایای DFD هست دست می‌یابید. در ادامه هرکدام را به‌صورت کامل توضیح داده‌ایم.
- ساده‌سازی تحلیل سیستم‌ها: استفاده از نمودار جریان داده کمک شایسته‌ای در تحلیل سیستم به شما می‌کند. در رابطه با این مورد پاسخ به پرسش چگونه DFD به درک بهتر جریان داده کمک می‌کند توضیح بهتری به شما می‌دهد.
در این نمودار حرکت داده‌ها به‌صورت نقطه‌ای نشان داده می‌شود و دید جامعی از حرکت داده‌ها در سیستم به شما می‌دهد. در DFD، هر فرآیند به‌وضوح مشخص می‌کند که چه داده‌ای را دریافت کرده و چه خروجی تولید می‌کند. همچنین این نمودار جریان داده‌ها را بین فرآیندها، مخازن داده و موجودیت‌های خارجی نمایش می‌دهد.
به‌طور خلاصه DFD با ارائه یک نمای گرافیکی و تفکیک‌شده از مسیر حرکت داده‌ها، فهم بهتر از نحوه‌ی انتقال، پردازش و ذخیره‌سازی داده‌ها در سیستم را فراهم می‌کند.
- بهبود مستندسازی فرآیندها: نمودار جریان داده DFD به مستندسازی بهتر بین تیم‌ها کمک می‌کند چون اطلاعات سیستم را به‌صورت ساده و گرافیکی نشان می‌دهد و باعث می‌شود تا همه اعضای تیم، حتی کسانی که تخصص فنی ندارند، سیستم را به‌راحتی درک کنند.
با نمایش واضح فرآیندها و جریان داده‌ها، تیم‌ها می‌توانند به‌طور دقیق‌تری سیستم را بررسی کنند و مشکلات را سریع‌تر شناسایی کنند. همچنین، چون DFD به وضوح روابط بین بخش‌های مختلف سیستم را نشان می‌دهد، اعضای تیم می‌توانند بهتر با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و از سوءتفاهم‌ها جلوگیری کنند. از طرفی، DFD به راحتی قابل ویرایش است و هر زمانی که تغییری در سیستم ایجاد شود، می‌توان آن را به‌سرعت به‌روز کرد و همه افراد تیم از آخرین تغییرات مطلع شوند.
- شناسایی مشکلات احتمالی پیش از پیاده‌سازی: نمودار DFD یک نقشه‌ی گرافیکی از نحوه‌ی جریان داده‌ها و تعامل فرآیندها ارائه می‌دهد. با نمایش واضح این مسیرها تیم‌های طراحی و توسعه می‌توانند قبل از شروع پیاده‌سازی عدم تناسب‌ها و نقاط ضعف احتمالی را شناسایی کنند.
این تصویرسازی مشترک باعث می‌شود همه افراد درک یکسانی از سیستم داشته باشند و اشتباهات ناشی از سوءتفاهم‌ها و ابهامات کاهش یابد.
بیشتر بخوانید: ۹ مزیت مدیریت فرایند کسب و کار (BPM)
کاربردهای نمودار جریان داده
با پیشرفت تکنولوژی و پیچیده شدن سیستم‌ها، استفاده از نمودار DFD در کسب‌وکارها حیاتی‌تر می‌شود. زیرا با استفاده از DFD، سازمان‌ها درک بهتری از سیستم خود پیدا می‌کنند و می‌توانند هر بخش از سیستم را به‌راحتی به‌روزرسانی یا تعمیر کنند. از نمونه کاربردهای نمودار DFD در صنایع عبارتند از:
- طراحی نرم افزارهای سازمانی: نمودار DFD در بسیاری از نرم افزارهای سازمانی که فرآیندهای متعددی دارند مانند نرم افزارهای برنامه ریزی منابع انسانی (ERP)، نرم افزارهای مدیریت ارتباط با مشتری (CRM)، سیستم‌های مدیریت زنجیره تامین (SCM) و مدیریت منابع انسانی (HRMS) استفاده شده و باعث شده تا تیم‌های توسعه جریان داده‌ها و تعامل بین بخش‌های مختلف سیستم را به‌طور دقیق درک کنند.
- تحلیل سیستم‌های بانکی و مالی: استفاده از DFD در بهینه‌سازی فرآیندهای مالی به تیم‌های مالی و توسعه کمک می‌کند تا جریان اطلاعات مالی را به‌صورت گرافیکی و دقیق ترسیم کنند. با نمودار DFD می‌توان نحوه ورود اطلاعات (مانند فاکتورها، دریافت وجه و داده‌های بانکی)، پردازش تراکنش‌ها و گزارش‌دهی مالی را به‌وضوح مشاهده کرد.
این تصویرسازی کمک می‌کند تا نقاط ضعف یا تنگناهای موجود در فرآیندهای مالی شناسایی شوند؛ مثلاً می‌توان متوجه شد که در کدام مرحله خطاهای ورود داده رخ می‌دهد یا اطلاعات دیر به دست تیم‌های مربوطه می‌رسد.
- مدیریت سیستم‌های زنجیره تأمین: استفاده از DFD در بهینه‌سازی فرآیندهای لجستیکی به تیم‌های مدیریتی و فنی کمک می‌کند تا جریان اطلاعات و تعامل بین بخش‌های مختلف لجستیک (مانند انبار، حمل و نقل و توزیع) را به‌صورت دقیق مدل‌سازی و تجزیه و تحلیل کنند. این نمودار به‌طور گرافیکی ورودی‌ها، خروجی‌ها و فرآیندهای کلیدی مانند دریافت سفارش، بررسی موجودی کالا، برنامه‌ریزی حمل و نقل و تحویل نهایی کالا را نمایش می‌دهد. با شفاف شدن مسیر حرکت داده‌ها، می‌توان نقاط تنگنا، تاخیرها و ناسازگاری‌های احتمالی را شناسایی کرد.
بیشتر بخوانید: تفاوت bpm با سیستم گردش کار چیست؟
تفاوت نمودار جریان داده و زبان مدل‌سازی یکپارچه
در مدل‌سازی سیستم‌های نرم افزاری دو روش پرکاربرد نمودار جریان داده (DFD) و زبان مدل‌سازی یکپارچه (UML) وجود دارد که هر یک از این روش‌ها اهداف و کاربردهای متفاوتی دارند. همانطور که در بالا مطالعه کردید DFD برای نمایش جریان داده‌ها در سیستم استفاده می‌شود، در حالی که UML برای مدل‌سازی ساختار و رفتار اجزای نرم‌افزار به کار می‌رود.
در UML چندین نوع نمودار وجود دارد که هر یک کاربرد خاص خود را دارند. از نمودارهای UML می‌توان به نمودار Use Case که نمایش تعاملات کاربران با سیستم را برعهده دارد، نمودار Sequence که نمایش ترتیب پیام‌ها و تعاملات بین اجزای سیستم و نمودار Class که نمایش ساختار کلاس‌ها و ارتباطات بین آنها برعهده دارد اشاره کرد. اما DFD همانطور که گفته شد نموداری است که بر جریان داده‌ها و پردازش آنها تمرکز دارد.
در پروژه‌های نرم‌افزاری، انتخاب بین DFD و UML به نوع پروژه و نیازمندی‌های آن بستگی دارد؛ به‌طوری که DFD در سیستم‌های مدیریت داده، پایگاه‌های اطلاعاتی و فرآیندهای تجاری و UML در توسعه نرم‌افزار، تحلیل سیستم‌های شیءگرا و طراحی معماری نرم‌افزار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: شرکت توسعه سامانه‌های رایانه‌ای سماتوس
جمع بندی
نمودار جریان داده (DFD) یک ابزار تصویری است که نحوه ورود، پردازش و خروج اطلاعات در یک سیستم را نشان می‌دهد. این نمودار به درک بهتر ساختار سیستم کمک کرده و از بروز خطاهای اساسی در طراحی جلوگیری می‌کند.
اجزای اصلی DFD شامل موجودیت‌های خارجی (افراد یا سیستم‌های مرتبط)، فرآیندها (عملیات پردازش داده)، جریان داده (مسیر انتقال اطلاعات) و مخازن داده (محل ذخیره‌سازی اطلاعات) است. این نمودار در چند سطح از نمای کلی (سطح صفر) تا جزئیات بیشتر (سطوح یک و دو) ارائه می‌شود.
مزایای استفاده از DFD شامل ساده‌سازی تحلیل سیستم، بهبود مستندسازی، شناسایی زودهنگام مشکلات و بهینه‌سازی فرآیندها است. این ابزار به ویژه در نرم‌افزارهای سازمانی، سیستم‌های بانکی و مدیریت زنجیره تأمین کاربرد دارد.
سوالات متدوال
نمودار جریان داده یک مدل تصویری است که جریان ورود، پردازش و خروج داده‌ها در یک سیستم را به نمایش می‌گذارد. این نمودار برای طراحی، تحلیل و بهبود سیستم‌های اطلاعاتی استفاده می‌شود.
اجزای اصلی DFD شامل موجودیت‌های خارجی (افراد یا سیستم‌های بیرونی که با سیستم ارتباط دارند)، فرآیندها (عملیات پردازش داده‌ها)، جریان داده (مسیر انتقال اطلاعات بین اجزا) و مخازن داده (محل ذخیره‌سازی اطلاعات) می‌باشد.
استفاده از DFD باعث ساده‌سازی تحلیل سیستم، بهبود مستندسازی، شناسایی زودهنگام مشکلات و بهینه‌سازی فرآیندهای سیستم می‌شود. این نمودار به تیم‌های توسعه کمک می‌کند تا درک دقیق‌تری از جریان اطلاعات و تعامل اجزا داشته باشند.
DFD در چند سطح نمایش داده می‌شود:
سطح صفر (Context Diagram): نمای کلی از سیستم با نمایش تعامل آن با موجودیت‌های خارجی.
سطح یک: تقسیم سیستم به فرآیندهای اصلی با نمایش دقیق‌تر جریان داده‌ها.
سطوح دو و بالاتر: نمایش جزئیات بیشتر هر فرآیند با تقسیم به زیر فرآیندهای کوچک‌تر.
DFD بر جریان داده‌ها و نحوه پردازش آنها در سیستم تمرکز دارد، در حالی که UML (زبان مدل‌سازی یکپارچه) برای مدل‌سازی ساختار و رفتار اجزای نرم‌افزار و سیستم‌های شیءگرا استفاده می‌شود. انتخاب بین این دو بستگی به نیازمندی‌های پروژه و نوع تحلیل مورد نظر دارد.